Co to sa memy internetowe? Geneza, kultura i prawo cytatu

Memy internetowe są jednym z najbardziej wyrazistych i wpływowych zjawisk kultury cyfrowej XXI wieku. Stanowią wyjątkowe połączenie komunikacji wizualnej, humoru społecznego oraz nowoczesnych technologii rozpowszechniania treści. Współczesne memy nie tylko bawią, ale też przenoszą idee, komentują rzeczywistość społeczną, pozwalają wyrażać tożsamość oraz aktywnie uczestniczyć w globalnej cyberprzestrzeni. Jednocześnie ich popularność rodzi złożone wyzwania prawne, zwłaszcza na gruncie prawa autorskiego, prawa cytatu oraz dozwolonego użytku.

Definicja i charakterystyka memów internetowych

Pojęcie memu internetowego obejmuje kwestie komunikacyjne, kulturowe i prawne. Mem internetowy to gatunek humorystycznej wypowiedzi internetowej – obrazek skonstruowany ze standaryzowanych, rozpoznawalnych elementów zakorzenionych w kulturze i historii Internetu.

W praktyce internetowej funkcjonują trzy najczęściej rozpoznawalne znaczenia memu:

• przedmiot analizy memetyki – nauki o ewolucji kulturowej i rozprzestrzenianiu idei,
• obrazek humorystyczny – łączący elementy graficzne i tekstowe w jednym komunikacie,
• gatunek wypowiedzi internetowej – wykorzystujący ustalone schematy i nawiązujący do internetowego folkloru.

Współczesny mem internetowy charakteryzuje się wyjątkową strukturą wizualną, której korzenie sięgają trzech bazowych typów obrazkowych komunikatów internetowych: advice animals, rage comics oraz demotywatorów. Do najbardziej rozpoznawalnych cech wizualnych należy: pojedynczy obrazek z napisem (dwa człony, u góry i na dole), font Impact Bold, biały tekst z czarną obwódką.

Kolejnym charakterystycznym mechanizmem jest rozszerzona pareidolia, czyli doszukiwanie się znanych emocji i reakcji w przypadkowych zdjęciach. Tego typu memy pozwalają internautom uniwersalizować własne uczucia za pomocą popularnych formuł, np. „TO UCZUCIE, KIEDY…” albo „KIEDY…”.

Geneza i historia memów internetowych

Pojęcie „mem” wywodzi się z książki Richarda Dawkinsa „Samolubny gen” z 1976 roku, gdzie zaproponowano mem jako „jednostkę przekazu kulturowego” na wzór genu w biologii. W Internecie koncept memu został po raz pierwszy zaproponowany w 1993 roku przez Mike’a Godwina na łamach magazynu „Wired”.

Do najwcześniejszych przykładów memów internetowych należą emotikony, np. uśmiechnięta buźka „:-)”, której początki sięgają 1982 roku. Memy w obecnej formie zyskały popularność w połowie lat 90., stając się symbolem humorystycznej komunikacji wizualnej online.

Wśród pionierskich memów szeroko znanych na całym świecie można wymienić:

• Dancing Baby – pierwsza wiralowa animacja 3D z tańczącym dzieckiem do zapętlonej muzyki, podbijająca Internet pod koniec lat 90.;
• Hampster Dance – strona z 1997 roku z tańczącymi chomikami na tle dynamicznej muzyki, będąca jedną z pierwszych wiralowych sensacji online.

Ewolucja form i gatunków memów

Przemiany memów internetowych są ściśle powiązane z rozwojem technologii oraz platform społecznościowych. Wraz z rozwojem Internetu ewoluowały także memy – zarówno pod względem wizualnym, jak i funkcjonalnym.

Ważne etapy ewolucji memów internetowych obejmują:

• Powstanie imageboardów, takich jak 4chan – miejsce narodzin takich formatów jak lolcats czy advice animals oraz komiksów rage faces;
• Demotywatory i komiksy – np. rage comics z 2008 roku opierające się na 4-panelowych, humorystycznych opowieściach tworzonych w prostych programach do rysowania;
• Memy wideo – wraz z popularnością YouTube powstały wiralowe zjawiska, takie jak Rickrolling czy Gangnam Style, łączące dźwięk, ruch oraz grafikę.

Kultura memów i cyberprzestrzeń

Memy stały się ważnym elementem cyberkultury, przekształcając praktyki społeczne i mediacyjne w sieci.

Memy nie są prostymi przekazami, lecz mechanizmami mediacyjnymi, które umożliwiają aktywne uczestnictwo w kulturze Internetu i zachęcają do współtworzenia treści.

Fenomen memów internetowych tłumaczy się poprzez trzy kluczowe aspekty ich funkcjonowania:

• aspekt ekonomiczny – dominuje gospodarka uwagi (attention economy), gdzie ważniejsze od własności rzeczy jest zdolność skupienia uwagi innych;
• aspekt kulturowo-estetyczny – memy wpisują się w przejście od modelu konsumpcyjnego do partycypacyjnego, bazującego na Web 2.0;
• aspekt społeczny – ukierunkowanie na „usieciowiony indywidualizm”, gdzie jednostka rozwija swoją tożsamość w sieci społecznościowej.

„Zaraźliwość” memów, czyli ich viralowość, to kluczowa cecha odróżniająca je od innych form komunikacji. Szybkie tempo rozprzestrzeniania potęguje wpływ memów na globalną kulturę i powoduje, że cyberprzestrzeń jest środowiskiem dynamicznym i niestabilnym.

Aspekty prawne – prawo cytatu i autorskie

Prawna problematyka memów obejmuje ochronę praw autorskich, prawo do wizerunku oraz dozwolony użytek. Z technicznego punktu widzenia mem jest opracowaniem cudzego dzieła, zazwyczaj istniejącego zdjęcia, grafiki bądź rysunku zmodyfikowanego w konwencji humorystycznej.

Memy zalicza się do tzw. utworów zależnych, czyli opracowań cudzego dzieła. Korzystanie z nich wymaga – co do zasady – zgody autora oryginału, ale przepisy prawa cytatu umożliwiają pewne wyjątki.

Kluczowe zapisy znowelizowanej ustawy o prawie autorskim (art. 291) obejmują rozszerzone prawo cytatu, pozwalające na korzystanie z cudzych utworów w ramach parodii, pastiszu lub karykatury.

• Korzystanie z cudzych utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury jest dozwolone w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków.;
• Mem jako forma parodii podlega prawu cytatu – pod warunkiem podania autora i źródła utworu pierwotnego;
• Nie jest wymagana zgoda twórcy utworu pierwotnego – brak również prawa do wynagrodzenia za wtórny użytek.

Prawo autorskie automatycznie chroni każdy utwór twórczy – m.in. zdjęcia, grafiki i filmy – od momentu jego powstania. Bez odpowiedniej licencji stworzenie mema z cudzego utworu, zwłaszcza w celach komercyjnych lub poprzez istotną modyfikację, może naruszać prawa twórcy.

Wyjątkiem są sytuacje, gdy memy tworzone są niekomercyjnie w ramach parodii, pastiszu lub karykatury zgodnie z granicami dobrych obyczajów. Jednak nawet w takim przypadku nadal chroniony jest wizerunek osoby widocznej na zdjęciu – naruszenie tego prawa może skutkować odpowiedzialnością cywilną lub karną.

Współczesne wyzwania prawne i regulacyjne

Obecne wyzwania prawne dotyczą przede wszystkim ochrony prawa autorskiego, wizerunku i komercyjnego wykorzystywania memów. Publikacja zdjęć z czyimś wizerunkiem bez zgody to naruszenie prawa, z wyjątkami opisanymi w przepisach.

• osoba jest powszechnie znana, a zdjęcie wykonano w czasie jej działalności publicznej,
• zdjęcie przedstawia tłum lub wydarzenie publiczne, a dana osoba nie jest głównym tematem fotografii.

W świetle prawa już samo publiczne udostępnienie mema z czyimś wizerunkiem – np. w mediach społecznościowych – może stanowić naruszenie dóbr osobistych, niezależnie od kontekstu parodii.

Wykorzystywanie memów w celach marketingowych wymaga szczególnej ostrożności – przedsiębiorstwa nie mogą używać memów identycznie jak zwykli użytkownicy Internetu, zwłaszcza jeśli mogą narazić czyjeś dobra osobiste na szwank.

Prawo przewiduje, że:

• mem musi być samodzielnym utworem chronionym prawem autorskim,
• w memie można wykorzystać jedynie fragment, niewielką część cudzego dzieła bez istotnych modyfikacji,
• konieczne jest wskazanie autora i źródła oryginału.

Komercyjne wykorzystywanie memów, nawet jako parodii, może wykraczać poza dozwolony użytek i prowadzić do naruszenia praw autorskich lub dóbr osobistych.

Międzynarodowe perspektywy prawne

W prawie USA kluczowe znaczenie ma doktryna fair use, która umożliwia ograniczone wykorzystanie chronionych materiałów bez zezwolenia w wybranych celach, takich jak edukacja, parodia czy krytyka.

Przy decydowaniu o tym, czy dane wykorzystanie materiału podlega fair use, bierze się pod uwagę cztery główne czynniki:

1. Cel wykorzystania – czy wykorzystanie jest nowe i transformujące?,
2. Pierwotny charakter dzieła – czy dzieło jest artystyczne czy faktograficzne?,
3. Zakres wykorzystania – jak duży fragment dzieła został przejęty i czy jest to konieczne?,
4. Wpływ na rynek dzieła chronionego – czy nowe użycie szkodzi właścicielowi praw autorskich?

Najlepsze memy i GIF-y często transformują oryginalny materiał, nadając mu nowe znaczenie, kontekst lub funkcję parodii. Jednak proste skopiowanie i udostępnienie obrazka zwykle nie wystarcza, by zakwalifikować się jako fair use.

W Europie, w tym w Polsce, obowiązują bardziej restrykcyjne przepisy dotyczące wyjątków od prawa autorskiego. Polską elastyczność w tym zakresie zwiększyła nowelizacja prawa cytatu z 2015 roku, częściowo motywowana fenomenem memów.

Przyszłość memów w kontekście prawnym i technologicznym

Nowoczesne narzędzia oparte na sztucznej inteligencji i automatyzacji generowania treści rodzą nowe pytania o autorstwo, odpowiedzialność oraz stosowanie prawa cytatu wobec treści stworzonych przez maszyny.

Media społecznościowe, takie jak Twitter, Facebook czy Instagram, oferują nowe przestrzenie do tworzenia i rozpowszechniania memów, wprowadzając przy tym własne zasady moderacji treści oraz polityki praw autorskich, które często odbiegają od tradycyjnych regulacji krajowych.

Memy coraz częściej wykraczają poza pojedynczy obrazek: obejmują viralowe wyzwania społeczne (np. ALS Ice Bucket Challenge) oraz angażujące kampanie, które mogą wymagać osobnych analiz prawnych.

Współczesna kultura memów jest niezwykle zróżnicowana i dynamiczna:

• memiczne trendy powstają i znikają w błyskawicznym tempie,
• powiększa się liczba subkultur produkujących unikalne memy dla zamkniętych społeczności,
• termin „dank memes” opisuje celowo absurdalne lub wysoce niestandardowe formy twórczości memowej.

Różnorodność kontekstów kulturowych wymaga elastycznych i nowoczesnych regulacji prawnych, uwzględniających dynamiczny charakter komunikacji cyfrowej.

Przyszłość memów internetowych będzie wymagała ciągłego dostosowywania przepisów prawnych do rzeczywistości cyfrowej, zachowując równowagę między ochroną własności intelektualnej a wolnością twórczości i wypowiedzi w Internecie.